อารยะธรรม (Civilization)  หมายถึง วัฒนธรรมที่มนุษย์ได้พัฒนาจนถึงขั้นสูงสุดจนเป็นที่ยอมรับในหมู่มนุษย์ด้วยกัน เราแบ่งอารยธรรมเป็นกลุ่มใหญ่ตามที่ราบลุ่มแม่น้ำ 4 กลุ่ม คือ 1. อารยธรรมที่ราบลุ่มแม่น้ำไนล์ 2. อารยธรรมที่ราบลุ่มแม่น้ำไทกริส-ยูเฟรติส  3. อารยธรรมลุ่มแม่น้ำเหลือง (ฮวงโห) 4. อารยธรรมที่ราบลุ่มแม่น้ำสินธุ

1. อารยธรรมที่ราบลุ่มแม่น้ำไนล์  เกิดขึ้นบนดินแดนของอียิปต์ที่อุดมสมบูรณ์จนได้ชื่อว่า “ของขวัญของลุ่มแม่น้ำไนล์” ซึ่งมีผลงานที่สำคัญหลายด้าน ได้แก่ : -
1. ด้านสถาปัตยกรรม คือ พีระมิดของกษัติรย์คูฟูหรือคีออปส์ที่ใช้คนงานสร้างถึง 100,000 คน
2. ด้านคณิตศาสตร์และวิทยาศาสตร์ เกิดวิชาคณิตศาสตร์และเรขาคณิต รู้จักการบวก ลบ หาร (ยังไม่รู้วิธีคูณ) การทำปฏิทิน
3. ด้านการแพทย์  เกิดการเก็บศพในสุสานขนาดใหญ่ที่เรียกว่า “มัมมี่” เกิดวิทยาการทางการแพทย์เช่น : -

   จักษุแพทย์  ทันตแพทย์  ศัลยแพทย์

4. ด้านการชลประทาน มีการขุดคลองส่งน้ำ เพื่อการชลประทานเชื่อมต่อแม่น้ำไนล์
5. ด้านศาสนาและความเชื่อ เกิดเทพเจ้าหลายองค์ ได้แก่  เทพเจ้าแห่งลุ่มแม่น้ำไนล์  เทพเจ้าแห่งดวงอาทิตย์  เทพเจ้าแห่งพืชพันธุ์  มีการจารึกบนกระดาษปาปิรุสหรือบนหีบศพเพื่อแสดงต่อเทพเจ้าโอสิริสที่เรียว่า “คัมภีร์มรณะ”
6. ด้านอักษรศาสตร์ มีการเขียนอักษร “เฮียโรกริฟฟิค” มีตัวอักษรถึง 600 ตัว
2. อารยธรรมที่ราบลุ่มแม่น้ำไทกริส-ยูเฟรติส  เกิดขึ้นบนบริเวณ “เมโสโปเตเมีย” ที่อุดมสมบูรณ์มีกลุ่มชนที่เข้าครอบครองบริเวณนี้ 3 กลุ่ม คือ 1. สุเมเรียน  2. ชนเผ่าเซไมท์  3. อารยธรรมอินโด-ยุโรป
1. สุเมเรียน เป็นชนชาติแรกที่ยึดครองบริเวณนี้ ประดิษฐ์อักษรคูนิฟอร์ม  เทวสถานที่ชื่อ “ซิกกูแรต” และระบบชลประทาน
2. ชนเผ่าเซไมท์ มีหลายกลุ่มที่ผลิตกันยึดครองเมโสโปเตเมีย
• อัคคาเดียน  ผู้นำคือกษัตริย์ซากอน
• อามอไรท์  ผู้นำคือพระเจ้าฮัมมูราบี  เกิดกฎหมายลักษณะตาต่อตาฟันต่อฟันที่เรียกว่ากฎหมาย  ฮัมมูราบี
• อัสสิเรีย  เป็นกลุ่มชนแรกที่ปกครองแบบจักรวรรดิ  สร้างพระราชวังใหญ่โต มีการแกะสลักเป็นภาพเกี่ยวกับสงคราม การต่อสู้ ล่าสัตว์
• แคลเดีย ผู้นำที่มีชื่อเสียงคือกษัตริย์เนบูคัดเนสซาร์  สร้างสิ่งมหัศจรรย์ที่มีชื่อเสียงคือสวนลอยแห่งบาบิโลน เชี่ยวชาญในเรื่องโหราศาสตร์และดาราศาสตร์
• ฟินิเซีย  ผู้เชี่ยวชาญทางด้านเดินเรือทะเล ทำการค้าทางทะเล
• ฮิบรูว์  ผู้มีอิทธผลต่อชาวคริสต์ สร้างความเชื่อเรื่องพระเจ้าสร้างโลก น้ำจะท่วมโลก  เกิด”พระคัมภีร์เก่า”
3. อารยธรรมอินโด-ยูโรป มี 3 พวกคือ มีดส์ ลเดียน และเปอร์เซีย พวกเปอร์เซียมีบทบาทสำคัญ มีศาสนาคือโซโรแอสเตอร์ มีจักรพรรดิ “ดาริอุส” ที่มีชื่อเสียงจนมีฉายาว่า “กษัตริย์ของกษัตริย์” (King of Kings)
3. อารยธรรมลุ่มแม่น้ำเหลือง (ฮวงโห) หรืออารยธรรมจีน ชนชาติจีนรู้จักการทำภาชนะดินเผาภาชนะสำริด รถศึก เลี้ยงไหมและทอผ้าไหม ทำปฏิทิน เริ่มยุคประวัติศาสตร์จากราชวงศ์ชาง (เฉีย) จนถึงราชวงศ์สุดท้าย คือราชวงศ์ชิง และเปลี่ยนการปกครองโดยระบบสาธารณรัฐมีประธานาธิบดีเป็นผู้นำ
1. ราชวงศ์ชาง (เฉีย) เริ่มทำเกษตรกรรม  เลี้ยงสัตว์  เครื่องปั้นดินเผา  ขีดเขียนบนกระดูกสัตว์ทำกระดาษจากไม้ไผ่  เครื่องสำริด  และหยก
2. ราชวงศ์โจว (จิว) มีนักปราชญ์ที่มีชื่อเสียงคือ  ขงจื้อ  เม่งจื้อ  เล่าจื้อ (เต๋า) ยึดถือระบบศักดินาจำกัดสิทธิและความคิดของประชาชน
3. ราชวงศ์จิ๋น  สร้างกำแพงเมืองจีนเพื่อป้องกันการรุกรานจากศัตรู
4. ราชวงศ์ฮั่น  มีการสอบจอหงวน  ค้าขายแลกเปลี่ยนสินค้า มีเมืองหลวงชื่อฮางอาน (ซีอาน) ขุดคลองเชื่อมแม่น้ำฮวงโหกับฮางอาน
5. ราชวงศ์ถัง  ยุคทองของจีนอยู่ในช่วงนี้ พระพุทธศาสนาแพร่เข้ามาในเมืองจีน เกิด”เส้นทางสายไหม” ทำการค้าขายไหมกับเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
6. ราชวงศ์ซ้อง  มีการรักษาโรคด้วยการฝังเข็ม และผลิตเครื่องเคลือบสีเขียวไข่กา
7. ราชวงศ์หยอน  มีศิลปะแบบจีนผสมมองโกล
8. ราชวงศ์หมิง  ผลิตเครื่องลายครามมีลายเส้นหรือมังกรสีคราม และเครื่องเคลือบเป็นที่นิยมในยุโรป
9. ราชวงศ์ชิง (เช็ง)  เริ่มมีการเผชิญหน้ากับต่างชาติ เกิดศึกสงครามฝิ่นพ่ายแพ้จนต้องยอมยกฮ่องกงให้แก่ อังกฤษเช่าเป็นเวลา 99 ปี ต้องยอมยกสิทธิสภาพนอกอานาเขตในจีนให้ชาวต่างชาติยุคนี้นับเป็นราชวงศ์ สุดท้ายของจีน กษัตริย์ที่มีอำนาจมากคือ “พระนางซูสีไทเฮา”
4. อารยธรรมที่ราบลุ่มแม่น้ำสินธุ (อารยธรรมอินเดีย)  มีกลุ่มอารยธรรมสำคัญ 4 กลุ่ม คือ : -1. อารยธรรมดราวิเดียน  2. อารยธรรมอินโด-อารยัน  3. ราชวงศ์คุปตะ  4. ราชวงศ์โมกุล
1. 1.  อารยธรรมดราวิเดียน  มีการวางผังเมือง ตัดถนน สร้างป้อมปราการ และที่สร้างน้ำในพิธีกรรมทางศาสนาสร้างอาคารด้วยอิฐหรือดินเผา ดวงตรารูปสัตว์ รูปปั้นสำริดนางระบำมีกำไลแขนและข้อมือเมืองสำคัญคือ ฮารัปปาและโมเฮนโจดาโร
2. อารยธรรมอินโด-อารยัน เป็นกลุ่มชนที่เข้ายึดครองอินเดียมีกษัตริย์ยิ่งใหญ่คือกษัตริย์ราชวงศ์เมารยะใช้หลักธรรมในการขยายดินแดนในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช
3. ราชวงศ์คุปตะ เจริญรุ่งเรืองที่สุดทางด้านการเมือง การปกครอง ปรัชญา ศาสนา และศิลปวิทยาการ การค้าขาย  และความสัมพันธ์กับต่างประเทศ จัดเป็นยุคทองของอินเดีย
4. ราชวงศ์โมกุล เป็นราชวงศ์สุดท้ายของอินเดีย เป็นชนชาติมุสลิมเชื้อสายมองโกลเป็นการผสมผสานของฮินดูกับมุสลิม ตอนเหนือของอินเดียรับอิทธิผลเปอร์เซียใช้ภาษา “อูรดู” เป็นภาษาราชการ เกิดสิ่งมหัศจรรย์ของโลกคือ “ทัชมาฮาล”

ผลงานอารยธรรมของอินเดีย มีหลายด้าน

1. ด้านสถาปัตยกรรม  บริเวณแม่น้ำสินธุคือซากเมืองฮารัปปา เมืองโมเฮนโจดาโรในสมัยราชวงศ์กุษณะเกิดศิลปะ 3 แบบ คือ แบบคันธาระ  แบบมถุรา และแบบอมราวดี
2. ด้านประติมากรรม ในสมัยราชวงศ์โมริยะเป็นภาพแกะสลักหินเกี่ยวกับชาดก
3. ด้านจิตรกรรม มีความเจริญอย่างมากมายในสมัยคุปตะ
4. นาฎศิลป์ ในด้านประกอบพิธีกรรมต่างๆ
5. สังคีตศิลป์ ในด้านดนตรีและขับร้องประกอบพิธีกรรมต่างๆ
6. วรรณกรรม เกี่ยวกับศาสนามี 4 ภาษา คือ ภาษาพระเวท ภาษาสันสกฤต ภาษาสันสกฤตผสมและภาษาอื่นๆ เกิดมหาภาพย์สำคัญคือ มหาภารตะ และรามายณะ